Toen ik een paar weken geleden iemand over mijn liefde voor brieven wilde vertellen, besefte ik dat ik het niet meer goed in woorden kon vatten. Mijn liefde voor brieven was gegroeid, maar de woorden die ik ervoor had, voelden als een jas die te klein was geworden. Op zoek naar een nieuwe, grotere jas die mijn liefde voor post wel kon omvatten, stuitte ik op een interview met Tara Fallaux en een artikel van Jet Steinz. Daarin werden zulke mooie dingen gezegd! En daar wil ik jou graag over vertellen.

Liefdesbrieven

In haar tweede blog over liefdesbrieven vertelt Kim over de 2Doc documentaire Liefdesbrieven van filmmaakster Tara Fallaux. Die documentaire keek ik tijdens mijn zoektocht naar een grotere jas voor mijn liefde voor brieven. Ik zocht hierin naar woorden die dat grotere gevoel wél konden omvatten. Onder de documentaire zag ik een video van een interview staan. Daarin vertelt Tara onder andere dat ze eigenlijk nooit meer brieven kreeg, maar dat er op een gegeven moment een brief in haar brievenbus zat. Dat was geen belastingbrief, maar een echte brief van een oude jeugdvriend. Die brief zette haar aan het denken. De jeugdvriend schreef zijn brief terwijl hij op een terrasje zat en beschreef dat voor Tara. Dat vond ze zo ontzettend mooi. Daardoor realiseerde ze zich: O, ja! Dat doe je als je niet achter de computer zit!

Het einde van de brief?

Op woensdag 28 augustus stond er een prachtig, groot artikel in de Volkskrant over ‘het einde van de brief’. En er komen er meer! Jet Steinz onderzoekt in zes afleveringen wat daarmee verloren gaat. In de inleiding vertelt ze hoe ze als kind graag ‘postje’ speelde met haar beste vriendin. Die vriendin woont nu in Duitsland. Ze zien elkaar eens in de zoveel tijd en houden elkaar verder op de hoogte door middel van WhatsApp of heel soms een e-mail. Maar een paar maanden geleden besloot Jet een brief aan haar te schrijven en kocht daar heel speciaal briefpapier en tientallen postzegels voor.

Ik had dat papier gekocht en zelfs de postzegel, ik had er tijd en mijn bureaublad voor vrijgemaakt, nu ging ik er iets van maken ook.

Na een plaats, datum en een aanhef, informeren hoe het met de ander gaat, een weekverslag én wat haar verder bezighield was Jet nog niet eens halverwege de voorkant van haar velletje briefpapier. Dus ging ze uitgebreider in op haar werk, wat ze van dit vond, hoe ze zich voelde over zus, dat ze zich zorgen maakte over zo. En dat maakte Jet iets duidelijk.

Het maakte me duidelijk hoe oppervlakkig ik normaal gesproken was in een app of een sms. Een paar regels op een smartphone lijken al snel een heel verhaal, maar op briefpapier met ijsberen blijft er weinig van over.

Brieven als tegenbeweging

In het interview met Tara Fallaux en het artikel van Jet Steinz worden momenten gedeeld waarop de kracht van een brief een inzicht gaf. Tara vertelt dat een brief van een jeugdvriend haar aan het denken zette. En Jet beschrijft wat het schrijven van een brief haar duidelijk maakte. Zo realiseerde ik me een paar weken geleden dat het schrijven van brieven voor mij steeds meer als een vorm van activisme voelt. Dat inzicht kreeg ik echter niet tijdens het schrijven van een brief, maar op de fiets! Het was tijdens de ochtendspits op een smal weggetje in het buitengebied tussen Hengelo en Enschede. Ik fietste op een bakfiets met mijn hoogbejaarde hondje Soja voorin. Soja stond niet meer zo stevig op haar pootjes en om te zorgen dat zij in evenwicht bleef, fietste ik in rustig tempo. De andere fietsers op het weggetje hadden haast. Ze haalden me in, sneden me af en keken me soms zelfs heel boos aan. Als ik alleen op mijn andere fiets was geweest, was ik zonder twijfel sneller gaan fietsen óf voor iedereen aan de kant gegaan. Maar op een bakfiets, met een hoogbejaarde hond voorin, kon ik niet uitwijken. Dat liet me zien dat ik vaak geneigd ben in de snelheid van anderen mee te gaan. En dat speelt zich af op een breder vlak dan alleen in het verkeer. Ook in communicatie bijvoorbeeld. Nu voelde ik hoe fijn het is om dat soms juist níet te doen. En zag voor me hoe de brief daarin een prachtig middel voor verandering en een soort van tegenbeweging is.

Het karakter van de brief

Het persoonlijke, filosofische karakter van een handgeschreven brief is voor Tara een aanleiding geweest om er een film over te maken.

Als je brieven naar elkaar schrijft, is het alsof je een dagboek deelt. Omdat je op die manier ook gaat schrijven. Het is niet zoals een Whatsapp bericht, wat vaker een soort conversatie is, waar je meteen een antwoord verwacht. Want je krijgt niet meteen een antwoord. Dus je gaat veel meer vanuit jezelf schrijven en wordt sneller persoonlijk; wat je meemaakt en wat je voelt.

Ik besloot na die fietstocht met Soja niet langer als vanzelfsprekend mee te willen gaan in die collectieve haast. Het voelde bijna beangstigend hoe ik daarin werd meegesleurd en wat het met mij deed. In Wat stuur jij? vertel ik dat ik dat ik steeds vaker mijn telefoon pakte om – even snel – iets te sturen. Wat maakte toch dat ik voor instant messaging koos? Nu zie ik nog beter hoe de brief en zijn karakter een liefdevolle tegenbeweging kan zijn. En ik vind het echt heel belangrijk dat we dat blijven doen!

Een leven zonder brieven?

In een samenleving waarin alles steeds sneller gaat, zal de brief zijn oude plek niet meer kunnen innemen. Dit noemt Jet ook in haar artikel.

Eeuwenlang zou alles dan ook per brief gaan: nieuwtjes, kennisuitwisseling, goede raad, hofmakerij, geroddel. Maar toen kwamen het telegram en de telefoon, en later het internet.

Net als Tara heb ik niets tegen nieuwe communicatiemiddelen als Whatsapp en Facebook. Maar sta wel – evenals Jet Steinz – stil bij wat er verloren gaat als we elkaar daarnaast helemaal geen brieven meer schrijven. Wat gebeurt er met ons als we alleen nog maar even snel iets sturen? Als we niet langer de tijd nemen om onze zielenroerselen aan het papier toe te vertrouwen? In een zomeravondgesprek met psycholoog Paul Verhaeghe vertelt filosoof Eva Meijer dat ze heeft gelezen dat mensen de woorden missen om zich uit te drukken. En dat terwijl men zegt dat er nog nooit zoveel gecommuniceerd is. Daarop zegt ze: ‘Maar wat is het verschil tussen een bloemrijke brief, en het appen van drie emojis?’

Een onverwacht cadeautje

Naast alle snelle digitale berichten valt een persoonlijke brief op. Het voelt extra speciaal om er een te krijgen. Bijvoorbeeld door het verrassingsgehalte als er een in de bus ligt.

Een brief die ineens op de mat of in de bus ligt, heeft een hoog verrassingsgehalte: het is een soort onverwacht cadeautje, inclusief de spanning die het uitpakken ervan met zich meebrengt – vaak weet je niet wie de afzender van de brief is voordat je hem opent, alhoewel het eventuele retourorders en soms het handschrift aanwijzingen kunnen zijn. En ook als de herkomst wel duidelijk is, blijft de verwachtingsvolle spanning over de inhoud. Wat wil hij of zij mij vertellen? Is er nieuws? Staat er iets te gebeuren?

Misschien is het niet alleen mijn liefde voor post die groter is geworden, maar krijgt de brief ook wel een belangrijkere rol in dit digitale tijdperk. Als je naast de nieuwe, snellere manieren ook de tijd blijft nemen om te bedenken wat je wil zeggen, is dat in deze tijd extra mooi en speciaal. Daarbij denk ik ook een uitspraak van Simon Garfield. 

Het is een luxeartikel, een cadeautje – omdat je de tijd kunt nemen om te bedenken wat je tegen mensen wilt zeggen en ze dan iets sturen dat hun dag zal opvrolijken.

Gelukkig hebben we de brieven nog

Niet alleen het verrassingseffect maakt een brief bijzonder. Tara en Jet noemen ook het tastbare; een brief is iets dat je het kunt vasthouden en er is er maar één van.

Ook de brief is, anders dan zijn digitale ontvangers, een uniek en tastbaar object. Met een geschiedenis bovendien. Want voordat de brief in handen van de ontvanger kwam, was hij bij de schrijver van de brief – die het papier heeft aangeraakt, zijn gedachten eraan toevertrouwd, een woord erop doorgestreept. Of er misschien wel tranen op heeft achtergelaten.

Zo’n uniek bundeltje aandacht is iets om te koesteren. Dat koesteren doen we bijvoorbeeld door ze op te hangen, bij ons te dragen en te bewaren. Volgens Simon Garfield hebben e-mails niet datzelfde effect. Die zullen later niet worden aangetroffen op zolder of onder een losse plank onder de vloer. En dat realiseert Tara zich nu ook. Zij schreef heel veel e-mails toen ze op reis was. Maar die zijn allemaal kwijt; de brieven zijn er nog wel. Jet noemt brieven dan ook een belangrijke bron voor historici, biografen, taalkundigen en sociologen. Dat er steeds minder brieven worden geschreven, baart onderzoekers zorgen. Eerst was de telefoon een grote bedreiging, maar later kwamen er steeds meer nieuwe communicatiemiddelen die de plek van de brief overnamen.

Je zou zelfs kunnen zeggen dat de opkomst van de e-mail de hoop eventjes deed opflakkeren, omdat er weer eens wat werd neergeschreven en gesprekken niet in het luchtledige verdwenen. Maar mailboxen worden eens in de zoveel tijd opgeschoond, om nog maar te zwijgen van sms’jes die achterblijven na het wisselen van telefoon en appjes die op den duur automatisch worden verwijderd.

Gezien voelen

Een brief is uniek en bijzonder geworden in deze tijd, maar laat dat je alsjeblieft niet afschrikken. De brief mag daarmee niet automatisch iets elitairs worden. Zo hoorde ik vorige week iemand hele mooie uitspraken doen over een persoon die onlangs is overleden. En toen ik vroeg of hij dat misschien wilde delen met de nabestaanden, zei hij van niet. De reden? Bang dat het niet goed genoeg was!

Dit noemt Tara ook in het interview. Ze vroeg zich door de brief van haar jeugdvriend af: hoe uiten jongeren nu hun liefde voor elkaar? Na wat rondvraag ontdekte ze iets opvallends. Veel twintigers dúrven niet te schrijven, ook niet in een dagboek bijvoorbeeld. Zij zijn er ooit wel mee begonnen maar hebben het weggegooid, omdat ze dachten dat het niet goed genoeg was. Tara hoopt dat mensen beseffen dat schrijven voor jezelf is. En ook zij ziet een tegenbeweging ontstaan: er is meer behoefte aan rust, reflectie, nadenken over het leven en waar je staat. Ze hoopt dan ook dat ze anderen kan inspireren tot het schrijven. Al is het misschien een liefdesbrief aan jezelf of naar een vriendin, of tóch naar een echte geliefde.

Alleen omdat we nu computers en allerlei andere apparaten hebben, betekent niet dat we geen liefde meer willen. Iedereen wil gezien worden. En er is niets mooiers dan dat iemand jou gaat beschrijven, want dan voel je je echt gezien. En ik denk dat iedereen daar behoefte aan heeft.

Ook Jet noemt de persoonlijke aandacht in haar artikel.

Een brief betekent bovendien dat iemand gedurende een bepaalde tijd aandacht heeft aan jou – niet aan vier andere openstaande WhatsApp-gesprekken, een YouTube-filmpje of een potje Wordfeud, alleen aan jou. Zoals je je gewaardeerd voelt als een ander lekker voor je heeft gekookt, zo is het fijn te merken dat iemand de tijd genomen heeft om jou een brief te schrijven.

De kracht van kwetsbaarheid

De documentaire van Tara is eigenlijk een ode aan de kwetsbaarheid. Ze heeft het idee dat mensen niet meer kwetsbaar durven te zijn. Dat alles perfect moet zijn, terwijl dat niet realistisch is.

Als er geen hobbels zijn, leer je niet. Liefde is vallen en opstaan. Dat is juíst belangrijk. Wees er niet bang voor!

Simon Garfield noemt de brief ook wel het tastbare bewijs van ons emotionele bestaan. Aan het papier vertrouwen we onze zielenroerselen toe, daar schrijven we meer vanuit onszelf en worden we sneller persoonlijk. In brieven nemen we de tijd onze gevoelens aan en over anderen te beschrijven. Zo stoppen we er aandacht en liefde in. Als je het zo bekijkt, zijn eigenlijk alle brieven liefdesbrieven. En niemand vindt het niet leuk om dat te krijgen, toch? Ik ontving een paar jaren geleden een brief waarin dat heel mooi beschreven staat.

Het zijn alle liefdesbrieven die je schrijft. Tenminste, dat maak ik op uit je motivering die te schrijven: een manier om tot jezelf te komen en de afstand tot anderen te verkleinen.

De kracht van een brief is zo uniek en bijzonder! Dat realiseer ik me meer en meer. En hoop mensen het vertrouwen te kunnen geven en te inspireren om weer eens een echte brief te schrijven. En wat vind jij? De brief mag toch niet verloren gaan? Wanneer heb jij voor het laatst een echte handgeschreven brief verstuurd? En wanneer voel jij je liefde voor post vooral? En wat betekent dat voor jou?

Lieve groetjes,

Nienke

P S Op 19 September verschijnt P.S. Van liefdesbrief tot hatemail: de 150 opmerkelijkste Nederlandse brieven, een boek van Jet Steinz. De komende weken kiest en bespreekt Jet in V een aantal brieven uit haar boek. Op vrijdag 6 september is de tweede aflevering gepubliceerd en er komen er nog vier, steeds op vrijdag.